بيژن نيابتی
2 1 آبان 1384
معضل توده ها ، کابوس روشنفکر جدا از توده !
در رابطه با نقد " کورش عرفانی "
در مقاله " چرخ پنجم " تلاش کرده بودم تا به نقش و جايگاه توده ها ، در شرايط اختناق مطلق و در زير يک " سرکوب سازمانيافته " نه در نگرش خود ، آنگونه که ايده آل ما است و بايد باشد ، بلکه به مثابه يک واقعيت مستقل از ذهن ، آنگونه که هست ، بپردازم .
نقد " کورش عرفانی " اگر چه بدليل شناختی که از او و زاويه ديدش نسبت به اين موضوع در کنار مسائل ديگر داشتم ، اساسا برايم غير قابل انتظار نبود با اين حال انتظار داشتم که بدليل همان شناختی که تصور می کنم او نيز متقابلا نسبت به نقطه نظرهای من دارد ، بيشتر منصفانه و کمتر تحريف آميز می بود . برای مثال او اگر نه بيشتر از دوستان ديگرم که مسلما نه کمتر ، با نگرش من به مقوله " انقلاب اجتماعی " و جايگاه " توده ها " و نقش " روشنفکران انقلابی " در روند انقلاب ، آشنايی دارد . اين را بارها بحث کرده ايم . در کجای مقاله " چرخ پنجم " من صحبت از " انقلاب اجتماعی " کرده ام ؟ کجا نوشته ام که بدون حضور وسیع ، آگاهانه و فعالانه ی توده ها می توان تغییری مهم ، مردمی و پایدار بوجود آورد ! کجا گفته ام که جامعه می تواند همچنان منتظر باشد تا اقلیتی بیاید و توازن قوا را به ضرر رژیم سرکوب گر بچرخاند تا سرانجام آن مردم وارد میدان شوند و خلاصه اینکه مردم باید نقش خود را به عنوان " چرخ پنجم کالسکه ی انقلاب " بپذیرند ؟
اينکه مردم چه بايد بکنند و جامعه بايد منتظر باشد يا نباشد و نيروهای سياسی چه خط و خطوطی را بايد دنبال کنند و ... اصلا نه موضوع کار من است و نه اساسا در صلاحيت و حيطه توانايی ها و وظايف من و امثال من به عنوان يک نظريه پرداز و يا تحليلگر سياسی که خود را بر روی موئلفه انقلاب هم می بيند ، می باشد. اينگونه برخورد ، درست يا غلط ، برخوردی از موضع خط دهندگی و در جايگاه " رهبری کننده " مال من نيست !
شايد تفاوت اساسی ميان من و کورش ، علیرغم نزديکيهای بسيار مواضع تئوريکمان به يکديگر ، در همين نقطه باشد ! شايد گير کار ما آنجا باشد که من بدون هيچ " شکسته نفسی خورده بورژوايی " ! جايگاه خودم را در اين " پايين ، پايين ها " يافته ام و او در آن " بالا ، بالا ها " نه ! به هر تقدير خوشحالم که به بحث با او در ملاء عام می نشينم .
انقلاب اجتماعی
انقلاب اجتماعی به باور من ، گسترده ترين ، کيفی ترين و عاليترين شکل يک تحول اجتماعی می باشد که اولا بدون گذار از يک " انقلاب سياسی " امکان پذير نمی گردد ، ثانيا می بايد که در کاکل يک " انقلاب اقتصادی" قرار بگيرد و ثالثا بدنبال تغيير در " مناسبات توليد " به يک " انقلاب ارزشی" بالغ شود .
بنابراين ما موقعی می توانيم صحبت از يک انقلاب اجتماعی کنيم که بدنبال " تصاحب ضروری قدرت سياسی " در بالا و " تغيير مسلم مناسبات توليد " در پايين ، "جابجايی ارزشی " در بالا و پايين جامعه نيز صورت گرفته باشد .
در اين هم شکی نيست که بدون شرکت توده های مردم و دخالت مستقيم و فعال آنان در تمامی مراحل بالا ، بر تحولات راديکال اجتماعی ، حتی در آنجايی که به تغيير رژيم سياسی نيز منجر می شود ( مثل انقلاب ضد سلطنتی مردم ايران ) همه نامی می توان داد الا انقلاب اجتماعی !
بنابراين تا آنجا که به تئوری انقلاب اجتماعی بر می گردد ، اختلاف چندانی با کورش ندارم . تفاوت اساسی در نگرش ما به پراتيک انقلاب است . يعنی همانجايی که سياست آغاز می شود ! در آنجاست که به ناگهان هيولای چگونگی
حل معادله ورود " عنصر اجتماعی " به پروسه انقلاب را تمام قد در مقابل خود خواهی يافت ! مستقل از آنکه تا کجا در تئوری به " توده ها " بها می دهی و اينکه جايگاه اين توده ها در نگرش تو به انقلاب نقش درجه چندم را دارا باشد ، مقدم بر هر چيز برای حل معادله مذکور هيچ راهی به جز کشف قانونمندی های مستقل از ذهن را در برابر خود نخواهی يافت .
آنجاست که بايد لطف کرده و نه در روی کاغذ که در جريان عمل نشان داد که چگونه می شود با يک " اپوزيسيون متوهم و بی برنامه و فسيل شده " و يک " ملت ذلت پذير و ترسو و مسخ شده " به قول کورش ، انقلاب اجتماعی با مشارکت مستقيم توده ها را سازمان داد !
انقلاب اجتماعی يک "روند " است که با تصاحب قدرت سياسی از پايين ، يعنی سرنگونی قهرآميز ارتجاع حاکم تنها آغاز می گردد . تصاحب قدرت سياسی اگر چه مبنای ورود به پروسه انقلاب اجتماعی است ، اما بدون محقق شدن شرط آن يعنی دست بالا داشتن عنصر رهبری کننده ضد استثماری هيچ تضمينی برای تحقق آن نيست . می خواهم بگويم که صرف پيروزی يک انقلاب سياسی اصلا بطور خودکار مساوی با محقق شدن يک انقلاب اجتماعی نبوده و نيست . فکر می کردم که بحثش را قبلا با هم کرده ايم !
بحث من در " چرخ پنجم " اساسا حول شرايط تحقق اين انقلاب سياسی و قانونمنديهای مستقل از ذهن حاکم بر پروسه " تصاحب قدرت سياسی " در شرايط " اختناق مطلق " بوده و نه جايگاه توده ها در انقلاب اجتماعی !
بحث من اين نبوده و نيست که توده ها بايد بقول کورش نقش خودشان را به مثابه چرخ پنجم کالسکه انقلاب بپذيرند يا نه ! من اصلا دچار اين توهم نيستم که توده ها تحت تاثير رهنمودهای ! ما حرکت می کنند . به همين دليل هم مخاطب من نه توده ها که از قضا همان " اليت سياسی " است که در توهم دسترسی به توده ها مدام به رهنمود دهی به آنان مشغول است و در واکنش خودبخودی بی اعتنايی توده ها يا مثل آن " پيکار سابق " ! اطلاعيه می دهد که " توده ها ! ذهی بيشرمی ! ما آمديم ولی شما نيامديد " !! و يا مثل کورش همين توده هايی را که مرا متهم به " فرعی ، حاشيه ای و دست دوم " قلمداد کردن جايگاهشان می کند ، " پست و زبون و ذلت پذير و مسخ شده " ، ناميده و در عين حال از آنان انتظار جانبازی و فداکاری و قيام مسلحانه هم داشته باشد ! بحث من اين نيست که توده ها چه جايگاهی را بايد برای خود بپذيرند ، بلکه اين پيشتاز است که می بايست درک درستی از جايگاه توده ها در استراتژی خود داشته باشد .
من می گويم که تا نقطه شکستن تعادل قوا ميان " پوزيسيون" و " اپوزيسيون" نمی بايستی که پيشتاز ، انتظار ورود توده ها را در ابعاد وسيع به صحنه داشته باشد و تا آن نقطه بايد که با اتکاء به " عنصر کيفی" پيش رفت .
کورش به اين می گويد نگرش " نخبه گرا " من می گويم نگرش " واقع گرا " . او نقطه شکستن تعادل قوا را معادل با انقلاب می گيرد و من تنها نقطه شروع انقلاب ، يک " نقطه عطف " ، يک سرفصل کيفی که در آن " قدر" مردم و البته آن نيرويی که موفق به شکستن اين تعادل شده است رقم خواهد خورد . اينجاست که منهم با کورش موافقم وقتی که می گويد در اين نقطه است که " بازی قدرت تا حد سرنوشت سازی قالب گرفته و تعیین تکلیف شده است ... "
يعنی مسلم است که در آن نقطه مسئله بواقع خطير " هژمونی " در صحنه عمل و نه با قيام و قعود " تعيين تکليف " خواهد شد و توده ها آنگاه بدنبال آن نيرويی روان خواهند شد که موفق به شکستن تعادل شده باشد . مگر آنکه نيروهای واقعی ديگری نيز در صحنه حضور داشته باشند که موفق شوند هرکدام بخشی از همين مردم را بدنبال خود سازماندهی کنند . بنابراين تا آنجا که به مشروعيت يافتن آن " نيروی کيفی " مورد بحث درميان توده ها برمی گردد و دامنه آن تا سربرآوردن نيروی مذکور از صندوقهای رای نيز کشيده می شود حق با کورش است ! منتها در اين رابطه متاسفانه ديگر کاری نمی توان کرد مگر آنکه خود آستينها را بالا زده و پيشاپيش به پی ريزی تشکيلاتی همت گمارد که تئوريهای مربوطه را با ارزش گذاری درجه اول برای توده ها و بدست خودشان در داخل ايران مو بمو به محک عمل بزند . وگرنه بايد اگر خواستيم عرصه تئوری صرف را لحظه ای ترک کرده و پا به صحنه عمل سياسی بگذاريم ، با کمال تاسف مجبوريم که با همين ابزار و امکاناتی که خوب يا بد در صحنه سياست ايران موجودند کار کنيم . قبلا در جايی گفته بودم که " سياست يعنی هنر استفاده از امکانات موجود " همانگونه که " انقلاب ، هنر خلق امکانات نوين " است و سياست انقلابی نيز چيزی نيست جز استفاده هوشيارانه از امکانات موجود برای خلق امکانات نوين ! برای رهايی خود و خلق و البته که با حفظ اصول و پرنسيبهای انقلاب .
کورش می نويسد :
تجارب تاریخی متعدد نشان می دهد که هر نوع تغییر سیاسی که بدون حضور توده های آگاه و مسلح انجام شده جز به استقرار یک رژیم غیر دمکراتیک و انحصار گرا ختم نشده است : مانند کوبا، الجزایر، لائوس و یا ایران . در نیکاراگونه نبود پایه ی توده ای آگاه و مسلح سبب خلع قدرت حاکمیت انقلابیون (ساندینست ها) شد . آیا صرف کنار زدن رژیم سیاسی حاکم بر یک کشور – از طریق یک اقلیت مسلح فداکار – آینده ای بهتر را برای توده ها به ارمغان خواهد آورد ؟ پاسخ مثبت دادن به این سوال تساهل اغراق آمیز و ساده نگرانه ای را می طلبد . تابع فلسفه یا شانس و یا اقبال است . تابع احتمال و شاید های بسیار است .
از قضا همين تجارب تاريخی متعدد نشان می دهد که مقوله حضور توده های آگاه و مسلح ( که البته يک پای اصلی هر تحول انقلابی است ) ارتباط چندانی با استقرار و يا عدم استقرار يک رژيم دمکراتيک و تکثرگرا ندارد . ويتنام البته شايد سهوا از قلم افتاده است ! با اين حال مگر در همين مثالهای ذکر شده جدای از مورد لائوس که نمی دانم چرا قاطی بقيه شده ، مگر در تمامی موارد ذکر شده توده های مسلح و نسبتا آگاه ( حداقل به آنچه که نمی خواستند ) حضور نداشتند ؟ برآيند کداميک از انقلاباتی که تا کنون در تمام دنيا رخ داده و توده های آگاه و مسلح مردم هم در آن شرکت داشته اند ، يک رژيم دمکراتيک و غير انحصار گرا بوده است ؟
تلاش در راستای پايه ريزی يک ساختار دمکراتيک تنها از طريق ايجاد نهادهای قدرتمند دمکراتيک در بطن جامعه و تثبيت فرهنگ دمکراتيک در ذهنيت اجتماعی و در سازمانيابی همان توده های آگاه و مسلح از پايين و در کانونها ، انجمنها و شوراها ی گوناگون امکان پذير است .
نهادهای قدرتمندی که توده ها با اتکاء و در چارچوب آنان ، ابزار دفاع از دستاوردهای انقلاب خود را در اختيار داشته باشند . اين است تضمين تداوم انقلاب و تثبيت يک رژيم دمکراتيک و تکثر گرا و نه تنها ماهيت و نگرش نيروی خيز برداشته به قصد تصاحب قدرت سياسی !
به علاوه من کجا از امکان کنار زدن رژيم سياسی ايران توسط " يک اقليت مسلح و فداکار " سخن گفته ام که می بايد ظاهرا " آينده ای بهتر را برای توده ها به ارمغان بياورد " ؟
کنار زدن رژيم سياسی يک کشور توسط يک اقليت مسلح و فداکار حتی در بهترين شکل خود مثل انقلاب اکتبر روسيه ، به باور من نه يک انقلاب که " کودتای نخبگان " است . هر چند درست و قابل دفاع هم برايم باشد !
بحث من در همه جای " چرخ پنجم " مربوط به حل معادله چند مجهولی به ميدان آوردن " عنصر اجتماعی " و جايگاه توده ها به مثابه اين چرخ پنجم تا همين نقطه است و نه بيشتر !
در اينجا دوباره تاکيد می کنم که نگاه " پيشتاز" به نقش توده ها و به تبع آن انتظارات بيجا ازآنها که عواقبی همچون ياس و پاسيويسم مبارزاتی را می تواند که بدنبال داشته باشد ، می بايست که تا نقطه شکستن " تعادل قوا " و آماده شدن شرايط مساعد برای ورود آنان به مبارزه ، اساسا نگاهی کيفی و به مثابه چرخ پنجم کالسکه انقلاب باشد . فقط تا آن نقطه و نه فراتر ! از آن نقطه به بعد است که می توان و بايد با همين چرخ توده ها حرکت کرد . به غير از آن اصلا حرکت امکان پذير نيست ! بويژه در شرايط امروز ايران که تهديد درگرفتن يک جنگ داخلی فرساينده بدليل حضور کانونهای مسلح قدرت ارتجاعی در گوشه و کنار ايران نيز از اساس منتفی نيست .
با اينحال مسئله کورش حتی با به ميدان آمدن همين توده ها نيز پاسخ نمی گيرد چرا که توده ها " استبداد پذير" هستند . دقت کنيد :
براستی به صحنه آمدن چنین توده ی از پیش آماده شده برای استبداد پذیری ، به هنگام «شکستن " تعادل قوا " ميان انقلاب و ضد انقلاب » ، نوید بخش چه تغییر کیفی و دمکراتیک و چه فردای بهتری می تواند باشد ؟ چنین بافتی از مردم از آنها چه چیزی جز پله ای برای به قدرت رساندن دیکتاتوری های جدید می سازد ؟
می بينيد که مشکل تنها " نگرش انقلابی نخبه گرای" من نيست ! "استبداد پذيری" توده ها هم هست . اينرا ديگر چه بايد کرد ؟ دوست نازنين من يادش رفته که همين چند سطر پيش نوشته بود که :
بر این اساس نگارنده این فرضیه را مطرح می سازد که در ایران امروز مردم دیگر نباید « چرخ پنجم کالسکه ی انقلاب » بلکه بازیگر اصلی حرکت انقلابی باشند . توده ها باید در صف مقدم مبارز قرار گیرند .
بيش ازاين نمی خواهم وارد تناقضات فاحشی که ذهن کورش را گرفته بپردازم دوست ديگری طی مقاله ای در همين ديدگاه به بسياری از آنان پرداخته است. تنها دوست دارم که با ذکر مشترکاتم با او مطلب را به پايان برم .
" حرکتی مانند آنچه ما در این فرضیه مطرح ساخته ایم برای فرد یا تشکلی که اصل و اساس مبارزه را « انسان » قرار می دهد قابل تصور، ممکن و شدنی است . چنین دیدگاهی برای یک تفکر انسان مدار قابلیت اجرایی خواهد داشت .
انسان نه به عنوان ابزار مبارزه بلکه به عنوان هدف آن ؛ نه به عنوان شکل و قالب بلکه به عنوان محتوا و ذات مبارزه ؛ نه به عنوان « نفر » و عضو یک تشکیلات که فقط فرمان ببرد ، بلکه به عنوان بازیگری آگاه و دارای اختیار که بر اساس شعور و اراده ی خویش حرکت کند ؛ توده ها نه به عنوان جمعی مبهم از افراد که باید مورد هدایت نخبگان قرار گیرند ، بلکه به عنوان مجموعه ای از انسان ها که هر یک دارای قدرت تفکر ، تشخیص ، شخصیت و ویژگی ها ی منحصر به خویشند و به این عنوان می بایست رای و نظر هریک از آنها به عنوان نمودی از خرد جمعی در فرایند اخذ تصمیمات و اجرای آنها مورد احترام عملی قرار گیرد. "
بيژن نيابتی ، دوازدهم آبانماه 1384